Konstitutsiya - asl demokratik me'zonlar asosi

                                                                         E.Ro'zimov Xorazm viloyati sudining   

                                                                         fuqarolik ishlari bo'yicha sudyasi                                                                             

Annotatsiya:  U ko'rinishdagi davriy kuchlari davri va mustaqilda qabul qilingan konstitutsiyalari to'g'ridan-to'g'ri ma'lumotlar bazasi asosida ishlab chiqarish.

Kalit so'zlar:  Konstitutsiya, Amir Temur “Tuzuklari”, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi, O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi, demokratik asoslar,

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan, dunyoning tajribasini tahlil qilib ishlab chiqarish, ishlab chiqarish, qulay mustaqilligining birinchi kunlaridan ko'pi millatliimizda yashayotgan barcha xalqlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish asosida Qomusimizdir. 

  O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi xalqimizning manfaatlarini himoya qilish uchun manba sifatida shakllantirilgan, balki undan jiddiy uzoq yillar davomida bu yashab chiqadigan xalqlarning manfaatlari, urf-odatlari, mentalitetini ham himoya qilish ko'zlagan shakllangan. 

Respublikamizdagi ishlab chiqarish Mamlakatimiz Konstitutsiyalari qatoriga Xorazm Xalq Sovetining 1920 yilgi hamda Buxoro Xalq Sovetining 1921 yilgi Konstitutsiyalari ham kiradi. 

 Jumladan, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi  1920 yil 26-30 aprel kunlari Xivada Butunxorazm xalqining birinchi qurultoyi bo'lib o'tdi. Qurultoyda Xiva xonligi Xorazm Xalq Sovet Respublikasi hukumatini e'lon qilib, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi, davlat gerbi va bayrog'ini tasdiqladi. Xorazm Xalq Sovetining birinchi  Konstitutsiyasida davlat tuzumi masalasiga alohida bo'lim ajratilib, unda davlat oliy hokimiyat organlari va boshqaruv organlari, tashkil etish tartibi, qurilish, sud hokimiyatlari, mamlakatning mudofaasini tashkil etish, vaqf ishlari, fuqarolarning yuridik holati, aktiv va passiv saylov huquqi, saylov huquqidan mahrum qilish shaxslar, saylov tartibi, iqtisodiy siyosat mulki to'g'risida, respublikaning bayrog'i va gerbi masalalari mustahkamlandi, hamda Konstitutsiya XXSRning barcha fuqarolarga riga jinsi, kasbi va millatidan qat'iy nazar so'z, matbu ot o' boshqarish , tashkilot berganligini e'lon. 

 1921 yil 18-23 sentabrda Butunbuxoro xalq rahbarining II qurultoyi bo'lib o'tdi va unda  Buxoro Xalq Kengashi Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Kirish, 16 ta bob, 5 ta bo'lim va 79 moddadan iborat ushbu konstitutsiya Buxoro Xalq Kengashi Respublikasi qonunining huquq va erkinliklarini yo'li bilan mustahkamladi. Unda davlatni idora etish uchun xalqning barcha ishtirok etishi alohida ta' 'lab qo'yildi, xususiy va savdo erkinliklari o'z ifodasini topdi. Lekin Xorazm Xalq Sovet Respublikasida bo'lgan kabi Buxoroda ham markaz ko'rinishidagi konstitutsiyaga nisbatan oliy maqomga ega hujjat sifatida qaralgan. 

Soliq davlat, shaxsiy huquqning teng huquqliligi, har bir halq o'z huquq va erkinliklarini o'zi belgilab qo'yish, suverennite masalalari rasmiy hujjat sifatida demokratik hujjatda qolib ketish jarayonlari O'zbekiston Respublikasi lib birlashganidan so'ng ham qildi. 

O'zbekiston Respublikasining yagona yaxlit davlat sifatidagi birinchi konstitutsiyasi   O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi ko'rinishida 1927 yilda qabul qilingan bo'lib, 8 bo'lim, 17 bob, 114 moddadan iborat bo'lgan qabul. qo'shimcha ittifoq konstitutsiyasiga O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi 1937 yilda 13 bob, 146 moddadan iborat bo'lib qayta qabul qilingan. Ushbu hujjatdagi qonunimizga nisbatan farqli amalda biri to'xtag', 12 moddada O'zbekiston SSRda mehnat qilish har bir mehnatlayoqatiga ega bo'lgan fuqaroning erkinligini saqlab qoladi. Amaldagi Konstitutsiyamizda mehnat qilish huquqi 3-moddada mehnat bo'lib, erkinni, mehnatsizlikdan himoya har bir shaxsning huquqiga ega bo'lgan kasbni belgilab bergan. Boshqa misollarni ham keltirishimiz mumkin, uni ham mulk shakli sotsial mulk shakli bo'lib, uni mulk mulk shaklidagi mulk bo'ladi. Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasining 36- versiyasida esa har bir shaxsning mulkdor bo'lishga haqliligi belgilab berilgan.

 O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi 1978 yilda 11 bo'lim 21 bob 183 moddadan iborat qilib so'nggi bor qayta ko'rib chiqib qabul qilingan. Ushbu hujjatning 1 bobi Siyosiy tizim bobi, 6-moddaga asosan Sovet ittifoqi Kommunistik partiyasi boshqaruvchi, yoʻl-yoʻriq koʻrsatuvchi tizimning yadroviy tizimi sifatida, bu asosiy mamlakatda yagona partiya hukmronligini oʻrnashtirmoqda. Boshqa partiyalar, ijtimoiy chiqishlar paydo bo'lishi va faoliyatiga yo'l qo'yilmagan, zero, ushbu konstitutsiyalarni ham demokratik asoslarda ishlab chiqarishni xalq oniga singdirishga harakat qilgan.

Mustaqil O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabrida qabul qilingan bo'lsa ham, uni 1989 yildayoq boshida edi. Zero, ozbek tiliga davlat tili maqomi, Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi bosh qomusimizning qabul qilinishi uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 

Mustaqil O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining  2023 yil 30 aprel kuni O'zbekiston Respublikasi referendumida yangi umumxalq ovoz berish orqali tahrirda qabul qilinishi mumkin.

Yangilangan Konstitutsiyaning qabul qilinishi inson qadri va huquqlariga erkinlik beriladi. Sudning jismoniy yordamning Konstitutsiya va qonunlarda huquqlari va huquqlarini ishonchli himoya qilishi. Jumladan, yangilangan Konstitutsiyaning 20 – tayyorda “ Inson bilan davlat organlarining o'zaro munosabatlarida munosabatlardagi qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar foydasiga talqin qilish. ” degan norma kiritildi. Shundan chiqib, yangilangan Bosh qomusimizda mustahkamlangan normal sud tizimi uchun mas'uliyatni yanada oshirdi. 

2023-23-iyun kuni Oliy sud Plenumining "Odil sudlovni amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi normalarini to'g'ridan-to'g'ri qo'llashning ayrim masalalari to'g'risida"gi qarori qabul qilinadi. Bundan asosiy maqsad Konstitutsiyadagi normalarni to'g'ridan-to'g'ri qo'llashdan iborat qilib belgilandi.

Konstitutsiyaning oliy yuridik kuchga egaligi to'g'risidagi qonun hujjatlariga oid barcha qonun hujjatlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlardan ustun turishi, sudlar ko'rib chiqilayotgan qonun hujjatlarini tartibga solish solvchi q uning va boshqa hujjatlarning mazmunini yo'qotishi, Konstitutsiya normalarini to'g'irlash. ridan-to'g'ri to'g'rilash. to 'g'ri amal vakolatli oliy yuridik kuchga ega normativ-asos sifatida qo'llashi kerakligi muhim ahamiyatga ega bo'lishi kerak.

Yangilangan Konstitutsiyamiz sudyaga shu kabi mas'uliyatli vazifalarni topshirar ekan o'z kuchini yo'qotish odillik bilan faoliyat yuritishi uchun Konstitutsiyaning 136- nuqtai nazaridan d avlat sudyaning va uning oila a'zolarining xavfsizligini ta'minlash buriyatini o'zida qoldiradi.

Yangilangan Konstitutsiyamizdagi yana bir normani keltirsak, 132- darajaga asosan  Konstitutsiyaviy sudning sudning qayta saylanish huquqisiz o'n yillik muddatga ayting, hamda ushbu davr Konstitutsiyaviy sudining ratsionini va uning o'rinbosar larini o'z tarkibidan besh yillik muddatga saylash qoidasi kiritildi.

Bu kabi yangilarga albatta ruxsatni yanada demokratlashtirish va insonning tiklanishiga yordam beradi.